CANER DOĞAN ESOGU - Fabrika Proje. ve Org.

T.C.

ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ

MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ

AYÇİÇEĞİ YAĞI ÜRETİMİ İÇİN FİZİBİLİTE ETÜDÜ RAPORU

CANER DOĞAN

151820051082

MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ

I.ÖĞRETİM

28.05.2009

1. PROJENİN TANIMI VE KAPSAMI

Yağlar, karbonhidratlar ve proteinler gibi insan vücudu için yaşamsal değeri olan ve insanların beslenmesinde önemli yer tutan temel ihtiyaç maddelerinden biridir. Özellikle doymuş yağ oranlarının düşük olması, hücre yapısı için gerekli olan serbest yağ asitlerini içermesi ve insan vücudunda A, D, E, K gibi yağda eriyen vitaminleri çözmesi gibi özellikleriyle bitkisel yağlar, insan sağlığına katkıları ve yüksek besin değerine sahip olmaları bakımından ayrı bir yere sahiptir.

Tarım sektörü ağırlıklı bir ekonomik yapıya sahip olan Doğu Anadolu Bölgesinin kalkınmasında değerlendirilebilecek ürünlerden biri de ayçiçeğidir. Bölge’de mevcut olan hammadde kaynaklarının imalat sanayii kapsamında işlenmesi suretiyle istihdam ve katma değer artışı sağlanacaktır. Bu kapsamda Muş ilinde bir ayçiçeği yağı tesisi kurulması planlanmıştır.

Kurulacak tesisin yıllık ayçiçek tohumu işleme kapasitesi 25.168 ton/yıl olarak belirlenmiştir. Bu miktarda hammaddenin işlenmesi suretiyle 10.000 ton/yıl rafine ayçiçeği yağı elde edilecek, ayrıca yan ürün olarak küspe üretimi sağlanacaktır.

Muş’da yapılması planlanan ayçiçek yağı üretim tesisi ilgili olarak yörenin ayçiçek hammadde olanakları, tesisin yeni ve optimum düzeyde planlanmış teknolojik yapısı, özellikle rafine tesislerinin ayçiçeği dışında soya, kanola, mısırözü vs gibi farklı ürün dağılımlarına yönelebilme esnekliği ve sektöre ilişkin beklentiler dikkate alınarak aşağıda verilen ekonomik KKO’larında çalışabileceği öngörülmüştür

YILLAR 2008 2009 2010

KKO(%) 60 65 75

2. PAZAR ARAŞTIRMASI VE PAZARLAMA STRATEJİSİ

Talep analizi ve pazar

a.Sektörün tanımı ve GTİP

Ham ve rafine pamuk ve ayçiçek yağı DPT sektör sınıflandırmasına göre; İmalat Sanayi, Gıda Sanayi Bitkisel Yağ ve Mamulleri alt sektöründe yer almaktadır.

Bitkisel yağa ilişkin GTİP numaraları aşağıda verilmiştir.

G.T.İP	MAL CİNSİ
1512.11.91	Ayçiçek Tohumu Yağı
1512.19.91	Rafine Ayçiçek Yağı
1512.21.90	Ham Pamuk Yağı
1512.29.90	Rafine Pamuk Yağ

Dünyada 13 farklı bitkiden çeşitli amaçlara yönelik olarak kullanılmak üzere toplam 14 değişik bitkisel yağ üretilmektedir. İnsan beslenmesinde kullanımları ve üretim miktarları açısından en önemli olanlar şu şekilde dizilmektedir: Soya yağı, Palm yağı, Kolza yağı, Ayçiçek yağı, Yerfıstığı yağı, Pamuk yağı, Hindistan cevizi yağı, Zeytinyağı, Palm yağı ve Mısırözü yağı.

Aşağıda ayrımı yapılan Bitkisel yağlara ilişkin kısa tanımlamalar verilmiştir.

Tohum Yağları

Bazı yıllık bitkilerin tohumlarından elde edilen ve genelde oda sıcaklığında likit halde olan ve bileşimlerinde doymamış yağ asitlerini yüksek oranda ihtiva eden bitkisel yağlar bu grupta toplanır.Ülkemiz yağ sanayi açısından önemli olan ve bu gruba giren yağlar şunlardır:

Ayçiçeği Yağı

Ayçiçeği bitkisinin tohumundan elde edilir.Tohumda genelde yağ oranı % 40 civarındadır.

Soya Yağı

Soya fasulyesinden elde edilir. Esas olarak protein değeri yüksek olan küspesi için yetiştirilen soya tohumunda % 18-19 civarında yağ vardır.

Pamuk Yağı

Çeşitli pamuk cinslerinin tohumlarından (çiğit) elde edilir. Pamuk yağı esas itibarıyla lifleri için yetiştirilen pamuk üretiminin bir yan ürünüdür.

Rafine Likit Yağlar

Bu gruba ayçiçek yağı, pamuk yağı ve soya yağı gibi sıvı yağların yemeklik olarak kullanılabilmek üzere rafine edilmiş halleri girmektedir. Rafine edilenler de vinterize olanlar ve vinterize olmayanlar şeklinde iki gruba ayrılabilir. Vinterizasyon işlemiyle rafine yağların içinde bulunan ve sağlık açısından zararlı olmayan wax ve stearatlar alınarak yağın düşük sıcaklıklarda bile berrak kalması sağlanmaktadır.

Pamuk Yağı Sanayii tesisleri; pamuk çekirdeğinden, presleme ve solvent ekstraksiyon yoluyla pamuk yağı üreten tesisleri ifade etmektedir. Pamuk çekirdeğinden elde edilen ham pamuk yağı, nötralizasyon işlemine tabi tutularak daha çok margarin üretiminde girdi olarak kullanılmaktadır. Ham pamuk yağı yanında; çiğit üzerindeki liflerden elde edilen linter ile çiğitin yağı alındıktan sonra geri kalan küspe yan ürün olarak değerlendirilmektedir. Linter selüloz yapımında, küspe ise besicilikte kullanılmaktadır.

Ayçiçek yağı sanayii, presleme, ekstraksiyon ve ön pres-ekstraksiyon kombine yağ yöntemlerinden biriyle ayçiçeği yağı üreten tesisleri ifade etmektedir. Ham ayçiçek yağı, ayçiçeği tohumundan; temizleme, kırma, ayırma, pullama, kavurma, presleme, süzme ve ekstraksiyon işlemleri sonucunda elde edilmekte ve degumming, nötralizasyon, kurutma ve ağartma, vinterizasyon ve deodorizasyon işlemlerinden geçerek rafine edilmektedir.

b. Arz ve Talep

Sektördeki Kuruluşlar

Sektörde mülkiyeti tamamen kamuya ait kuruluş bulunmamaktadır. Ancak Trakya Birlik’e ait iki, TARİŞ’le Karadeniz Birlik’e ait birer tesis bulunmaktadır. Diğer bütün kuruluşlar özel sektöre ait olup ikisi tamamen, diğer ikisi ise yarı hissesi yabancı olan dört kuruluş dışında tamamı yerli sermaye yapısındadır. Yabancı sermayeli kuruluşlar ağırlıklı olarak margarin üretmektedirler. Bir tanesi ise hiç sıvıyağ üretmemektedir.

DPT tarafından hazırlanan VIII Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu ve Bitkisel Yağ Üreticileri Derneği’nce yapılan çalışmalara göre; bitkisel yağ üretici firmaların çoğunluğunun Trakya Bölgesinde toplandığı görülmekle birlikte son yıllarda Anadolu’nun hemen hemen her yöresinde çeşitli büyüklükte yeni tesis kurulduğu gözlenmektedir. Esasen düşük olan kapasite kullanımı, artan tesis sayısı ile giderek daha da düşmektedir. Bu kuruluşların dışında tankerle aldıkları rafine yağları, ilkel şartlarda tenekelere doldurarak piyasaya süren çok sayıda dolumcu adı verilen satıcı da bulunmaktadır.

Sektörde toplam kurulu kırma ve ekstraksiyon kapasitesi VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu’na göre, 2005 yılı itibarıyla 4.800.000 ton/yıl, toplam kurulu nötralizasyon kapasitesi ise 3.000.000 ton/yıl düzeyindedir.

Sektörde üretimde yer alan prosesler olarak kapasite gelişmeleri ve kapasite kullanım oranları aşağıda Tablo 3.1’de verilmiştir. Tablodan görüldüğü üzere hemen hemen bütün kuruluşların kapasite kullanım oranları son derecede düşüktür. Buna rağmen yatırımlar ve kapasite ilaveleri halen devam etmektedir.

Ana Mallar	2004	2005	2006	2008
Ham Yağ KKO%	4.200.000 % 30	4.300.000 % 35	4.500.000 % 34	4.800.000 % 36
Nötralize KKO%				3.000.000 % 55
Vinterize KKO				1.900.000 % 37
Deodorize KKO%				2.600.000 %50

Tablo 3.1: Bitkisel Yağ Sektöründe Kurulu Kapasite Durumu (Ton/Yıl)

1980’li yıllarda tarımsal sanayi sektöründe görülen gelişmelere paralel olarak, gerek teknoloji gerekse üretim miktarı açısından bitkisel yağ sanayiinde de önemli gelişmeler yaşanmıştır. Ancak, arz talep veya iklim koşullarına bağlı olarak, yağlı tohumlar ve özellikle ayçiçeği üretiminde görülen dalgalanmalar, bitkisel yağ üretimi ve ticaretini etkilemektedir.Bitkisel yağlara ilişkin 1990-1996 dönemine ait arz-talep dengesi Tablo 3.2’de verilmiştir.

Ülkemizde Ayçiçeği tarımı daha çok Trakya Bölgesi’nde yapıldığından geleneksel olarak ayçiçek hamyağı üreten tesisler eskiden beri bu bölgede yoğunlaşmıştır. Sayısal olarak değerlendirildiğinde Trakya Bölgesi’nde yer alan hamyağ üretim tesislerinin büyük çoğunluğu “baç sistemi” (veya bölgesel deyimiyle “patlamalı”) esasına göre kurulmuştur. Bu sistem, bölgesel imkanlarla yapılabildiği ve ilk tesis maliyetinin düşük olması nedeniyle tercih edilmektedir. Modern “kontinü ekstraksiyon” üretim teknolojisini tercih eden tesis sayısı patlamalı tesislere göre az olmakla birlikte, bunlar nispeten daha büyük kapasitelere sahiptir. Tesislerde üretilen ana mal olan ayçiçek hamyağının kalitesi açısından bu iki teknoloji arasında bir fark bulunmamaktadır. Ancak, bu proses de yan ürün olarak elde edilen küspe kalitesinde farklılık göze çarpmaktadır.”Baç Sistemi” ile üretim yapan tesislerde, işleme öncesi kabuk ayırımı yapılmadığından küspenin protein oranı düşük, selüloz oranı yüksek olmakta, ayrıca yüksek rutubet ihtiva etmektedir.Öte yandan, kontinü sistemlerde daha kontrollu üretim yapılabildiğinden istenen kalitede küspe üretimi mümkündür.

	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Ayçiçeği	344.000	320.000	380.000	240.000	220.000	320.000	220.000
Soya	25.020	21.420	19.260	11.340	13.500	12.600	8.460
Pamuk	167.200	143.200	144.800	144.000	152.000	162.000	154.600
Top. Y. İçi. Üretim	536.220	484.620	544.060	395.340	385.500	494.600	383.060
İç Tüketim	920.000	940.000	950.000	975.000	870.000	950.000	960.000
Gıda Dışı Kullanım	45.000	65.000	73.000	75.000	75.000	105.000	140.000
İhracat	205.100	236.900	304.700	222.500	180.874	307.626	335.000
Toplam Talep	1.170.100	1.241.900	1.327.700	1.272.500	1.125.874	1.362.626	1.435.000
Toplam Açık	633.880	757.280	783.640	877.160	740.374	868.026	1.051.940
Ayçiçeği	214.482	322.153	347.373	180.420	325.481	448.384	571.732
Soya	124.346	121.526	166.552	237.317	147.622	170.103	170.000
Pamuk	0	6.562	8.227	21.403	13.710	8.751	2.000
Palm	201.500	225.400	175.200	288.200	224.700	222.977	250.000
Mısır	21.200	53.700	34.100	117.900	31.200	67.657	75.000
Diğer	13.600	46.800	35.200	15.800	10.200	13.422	30.000
Toplam İthalat	575.128	776.141	766.652	861.040	752.913	931.294	1.098.732
Stok Devri	118.248	137.109	120.121	108.001	120.540	183.808	230.000

Tablo 3.2: Bitkisel Yağlar Arz-Talep Dengesi (Ton)

Buna karşılık pamuk çekirdeği (çiğit) işleyen tesisler pamuk tarımının yoğun olarak yapıldığı Ege Bölgesi’nde İzmir/Manisa yöresinde, Çukurova’da Adana ve çevresinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca Antalya yöresinde de çiğit işleme tesisleri bulunmaktadır. Özellikle GAP projesi ile pamuk üretiminin doğuya, Urfa yöresine kayması sonucu, Gaziantep/Urfa çevresinde son yıllarda pamuk çekirdeği (çiğit) işleme tesislerinin devreye girdiği görülmektedir.

Bu sektörde çırçır fabrikalarından gelen ve sektörün hammaddesini meydana getiren çiğitin yoğunluğunun düşük olması, rutubet miktarına bağlı olarak kızışmaya daha müsait olması nedeniyle, özel silolarda depolanması şarttır. Bu bakımdan “Muskagee” tipi denilen siloların bu sektörde yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir.

Son yıllarda ham maddelerin çeşitlenmesi sonucu özellikle Ege ve Çukurova bölgesindeki kırma/ekstraksiyon tesislerinin çeşitli yağlı tohumları, çiğit / soya / ayçiçek / kanola gibi işleyecek yapıya kavuştukları görülmektedir. Böylece tesisler 12 ay çalışma olanağına sahip olmaktadırlar.

Gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında, her üç üretim sürecinde de ileri teknoloji kullanan yeterli sayıda tesisin olduğu söylenebilir. Genel farklılıklar, daha çok özellikle hamyağ üretim tesislerinde kapasite büyüklüğünde gözükmektedir. AB ülkeleri ve ABD gibi ülkelerde genellikle birim tesis kapasiteleri çok yüksek değerlerdedir. Bitkisel yağ üretim sektörü fevkalade küçük kar marjları ile çalışmaktadır. Bu nedenle işletmelerin karlı olabilmesi, ancak büyük kapasitelerde sağlanan tasarruflarla elde edilebilmektedir.Ülkemizde, ileri ülkelerin aksine tesis sayısının çok fazla olmasına karşılık birim kapasiteleri çok küçüktür. Benzer durum sıvı yağ üretiminde de görülmektedir. Çok sayıda küçük tesis ve marka pazarda kıyasıya rekabet etmektedir. Bu bakımdan ürün kalitesi de büyük değişiklikler gösterebilmektedir.

Türkiye’de Tüketici Alışkanlıkları ve Tercihleri

· Ayçiçek yağı, toplam sıvı yağ pazarı içinde %85 ile en büyük paya sahip olan çeşittir.

· Ayçiçek yağını sırasıyla, zeytin, mısırözü ve pamuk yağları izlemektedir.

· Türkiye’de yıl içerisinde, evlerin tümüne en az bir kere ayçiçeği yağı girmekte olup, tüketicilerin ayçiçek yağını tercih sebeplerinin başında hafiflik, sağlık ve ucuzluk gelmektedir.

· Ayçiçeği yağını zeytinyağından ayıran önemli bir özelliği çok daha düşük olan fiyatıdır.

· Ayçiçeği yağı pazarının büyümesi nüfus artış oranı ile paralel olup, yaklaşık yılda % 2-2,5 düzeyindedir.

· Ayçiçeği yağının tüketiminin % 70-75’i kentsel nüfus tarafından tüketilmektedir.

· Bölgesel bazda bakıldığında, Marmara Bölgesi % 40 ile tüketim liderliğini elinde bulundurmaktadır.

· Bakkallar % 75’lik paylarıyla ayçiçeği yağı pazarı için en önemli tüketim kanalıdır.

· Ayçiçeği yağının tüketiciye satış boyutları incelendiğinde diğer birçok ülkenin aksine büyük boylar (5-18 litrelik), hala pazarda önemli bir pay almaktadır.

· Ayçiçeği yağı pazarında bölgesel markalar bakımından büyük bir çeşitlilik olup, bu markalar toplam pazarın % 45-50’sini oluşturmaktadır.

· Ülkemizde üretilen pamuk yağı, önemli ölçüde margarin üretiminde ham yağ olarak kullanılmaktadır. Pamuk yağının sıvı yağ olarak tüketimi sadece Çukurova ve Batı Karadeniz’de bölgesel olarak, giderek azalan miktarlarda devam etmektedir.

· Rafine pamuk yağı, kızartma amacıyla kullanımında diğer yağlara göre daha kaliteli sonuç verdiğinden dolayı, lokantacılar için tercih edilen bir yağ olmaktadır.

· Mısırözü yağı, toplam sıvı yağ pazarı içinde yaklaşık % 7-8’lik pazar payı ile zeytinyağının ardından gelmektedir.

· Mısırözü yağının tercih sebeplerinin başında tüketicilerce sağlıklı algılanması gelmektedir.

· Mısırözü yağı aynı zamanda sıvı yağlar içerisinde talebi en hızlı büyüyen yağdır.

· Mısırözü yağının % 80’i kentsel nüfus tarafından tüketilmektedir.

· Bölgesel bazda bakıldığında, Marmara Bölgesi %50 ile tüketim liderliğini elinde bulundurmaktadır.

· Mısırözü yağı % 55 oranında süper marketler tarafından dağıtılmakta ve tüketicilere satış boylarına bakıldığında 1,2 ve 5 litrelik boylar pazarın tamamını oluşturmaktadır.

· Soya yağı, ayçiçeği yağının liderliğini üstlendiği toplam sıvıyağ pazarı içinde %1’den düşük bir paya sahiptir.

c. Bitkisel Yağ Dış Ticareti

İthalat:

Bitkisel ham ve rafine yağlar sektörünün bitkisel yağlı tohum ve ham yağ ithalatı Tablo 3.3’te, bitkisel yağ sektörü ürün ithalatı da Tablo 3.4’te verilmiştir.

Ana Mallar	2004	2005	2006	2007 (10 Ay)
Tohumlar
Ayçiçek Tohumu	357.035	610.170	564.430	678.476
Soya Fasulyesi	169.392	149.254	241.808	285.193
Çiğit	53.952	8.148	69.275	114.874
Kolza(kanola)	28	1	38	15.935
Hamyağlar
Ham Ayçiçek y.	305.474	192.954	229.878	157.678
Ham Mısırözü y.	67.999	67.258	57.393	62.817
Ham Soya y.	139.862	105.010	164.378	152.815
Ham Kolza y.	13.422	11.562	1.611	1
Pamuk yağı	0	0	0	0
Palm ve türev.	241.380	179.282	231.817	221.147
H.cevizi yağı	10.881	12.959	13.560
Palm	40.908	47.195	45.121

Tablo 3.3: Bitkisel Yağ Sektörü İçin Hammadde İthalatı (Ton)

Ana Mallar	2005	2006	2006	2007 (10 Ay)
Rafine Ayçiçek Yağı	120	43	1.796	32
Rafine Mısırözü Yağı	1	22.733	26.183	25
Rafine Soya Yağı	1.291	755	49	239
Rafine Kolza Yağı	26	50	41	50
Nötr Pamuk Yağı	230	2	3.272	11.392

Tablo 3.4: Bitkisel Yağ Sektörü Ürün İthalatı (Ton)

Tablolardan da görüldüğü gibi Türkiye yağlı tohum ve ham yağ ithalatçısı bir ülkedir.

Türkiye’nin ihracatı dahil toplam bitkisel yağ ihtiyacı, 1.400.000 ton civarında olup bunun yaklaşık 450.000 tonu iç üretimle karşılanmakta, bakiye yağlı tohum ve ham yağ ithalat ile karşılanmaktadır.

İhracat

Bitkisel yağlar sektörü ürün ihracatı İGEME verilerine dayanılarak Tablo 3.5’de verilmiştir.

Ana Mallar	2004	2005	2006	2007 (10 Ay)
Ayçiçek Yağı	118.884	63.844	141.708	138.361
Mısırözü Yağı	45.343	55.284	37.531	9.510
Soya Yağı	3.024	333	866	1.490
Kolza Yağı	20	0	0	18
Nötr Pamuk Yağı	316	10.238	10.144	17.329

Tablo 3.5: Bitkisel Yağ Sektörü Ürün İhracatı (Ton)

Tablodan da görülebileceği gibi bitkisel rafine likit yağ sektöründe ayçiçek yağı ihracatı ana kalemi teşkil etmektedir. Ayçiçek yağını takip eden ikinci ürün ise dahilde işleme belgesi ile yurt dışından (ABD) ithal edilip, nihai ürün haline getirildikten sonra ihracı gerçekleştirilen mısırözü yağıdır.

d. Talep Tahmini Ve Geleceğe Dönük Beklentiler

Bitkisel sıvı yağlar yurtiçi talep projeksiyonları Tablo 3.6’da verilmiştir. Ayçiçek yağı, yaygın kullanım alışkanlığı sonucu belirli bir doyum noktasına gelmiş bulunmaktadır. Bundan sonra talep artışının ancak nüfus artışı ile olması beklenmektedir. Mısırözü yağında ise talep artışının bir süre daha devam edeceği ve ayçiçek yağı pazarından pay alacağı tahmin edilmektedir. Diğer yağlara olan talep oldukça düşük olup; bu yağlara ilişkin talepte bir artış beklenmemektedir.

Ana Mallar	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
Ayçiçek yağı	589.600	597.800	605.600	612.900	619.600	625.800	632.000
Mısırözü Yağı	65.725	70.600	74.500	77.500	79.800	81.400	82.700
Pamuk Yağı	15.000	14.000	13.500	13.000	12.500	12.000	12.000
Soya Yağı	2.200	2.100	2.100	2.200	2.200	2.800	2.300
Kolza Yağı	2.100	2.100	2.200	2.200	2.300	2.300	2.300

Tablo 3.6: Bitkisel Sıvı Yağlar Yurt İçi Talep Projeksiyonları

Ayçiçeği ve pamuk yağı dışındaki yağlar yurt dışından ithal edilmektedir. Bir miktar soya üretilmekle birlikte, bu konudaki girişimler başarısızlıkla sonuçlanmış ve soya üretimi çok cüzi miktarlara gerilemiştir. Pamuk yağı üretimi ise tamamen pamuk üretimine bağlıdır.Bitkisel ham yağlara ilişkin üretim tahminleri Tablo 3.7’de verilmiştir.

Ana Mallar	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Ayçiçek yağı	320.000	356.000	376.000	372.000	384.000	392.000	400.000
Mısırözü Yağı	1.000	1.200	1.400	1.600	1.800	200.000	2.000
Pamuk Yağı	150.000	151.000	155.000	156.000	160.000	161.000	163.000
Soya Yağı	8.000	8.500	8.500	10.000	11.000	12.000	13.000
Kolza Yağı	0	0	0	0	0	0	0
Tablo 3.7: Bitkisel Ham Yağlar Üretim Tahminleri

Yurt içi talep projeksiyonu ile üretim projeksiyonu dikkate alındığında ithalatın bugünkü seviyelerinde kalacağı ve ithalatta ancak ihracata bağlı bir artış olabileceği düşünülmüştür. Bitkisel yağlar ithalat tahminleri Tablo 3.8’de verilmiştir.

Ana Mallar	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Ayçiçek yağı	345.470	318.500	320.580	356.060	379.790	378.110	344.680
Mısırözü Yağı	71.120	76.600	80.110	87.630	84.830	81.350	87.420
Pamuk Yağı	0	0	0	0	0	0	0
Soya Yağı	139.610	140.000	141.020	132.650	145.990	146.760	149.650
Kolza Yağı	10.000	12.000	14.000	14.000	16.000	16.000	16.000
Palm ve Türevleri	194.850	195.600	197.010	188.000	200.100	202.810	203.630

Tablo 3.8: Bitkisel Ham Yağlar İthalat Projeksiyonu

e. DAP Bölgesi’nde Endüstri Bitkileri Potansiyeli

Bölge’de toplam 109.159 ha’lık bir alanda endüstri bitkileri tarımı yapılmakta olup, bu alan Türkiye toplam endüstri bitkileri ekim alanının % 4,56’sını teşkil etmektedir. Bu ürün grubunun verim değerleri şekerpancarı ve tütün hariç, diğer üretim dallarında, Türkiye ortalamalarının altındadır. Bölgede üretimleri yapılan endüstri; bitkileri şekerpancarı, patates, ayçiçeği, tütün ve pamuktur. Bu ürünlerin bölgedeki ekim alanı, üretim ve verim değerleri, Türkiye geneli ile karşılaştırılmalı olarak aşağıdaki Tablo 3.9’da verilmektedir.

Ürünler	* Türkiye	DAB	%
Patates - Ekim Alanı (Ha) - Üretim (Ton) -Verim (kg/De Ş.Pancarı –Ekim Alanı (Ha) -Üretim (Ton) -Verim (kg/De) Tütün -Ekim Alanı (Ha) -Üretim (Ton) -Verim (kg/De) Ayçiçeği -Ekim Alanı (Ha) -Üretim (Ton) -Verim (kg/De) Pamuk -Ekim Alanı (Ha) -Üretim (Ton) -Verim (kg/De)	210.000 4.950.000 422.486 14.543.277 3.493 236.620 225.216 95 575.000 780.000 136 743.775 2.082.771 280	23.912 390.534 70.601 2.607.756 3.693 7.712 11.269 146 5.603 5.943 106 900 1.920 213	11,7 7,8 16,7 17,9 3,2 5,0 0,9 0,7 0,012 0,009

Tablo 3.9: Endüstri Bitkilerinin Ekim Alanları, Üretim Miktarları ve Verim Değerleri

Bölge’deki ayçiçeği ekim alanlarının, gerek sulu alanlarda ve gerekse, ekolojinin uygun olduğu kuru alanlarda yaygınlaştırılması ve ayçiçeği yetiştirme tekniğinin Bölgede geliştirilmesi ve bu bağlamda gerekirse yüksek verimli hybrid tohumluk kullanımına gidilmesi gerekli görülmektedir. Bölgedeki ayçiçeği ekim alanları Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında % 1’in altında olup, verim düşüktür.

Endüstri Bitkileri olarak, Bölge’de toplam tarla arazisinin % 3,7'sinde şeker pancarı, patates, tütün, pamuk ve ayçiçeği olmak üzere endüstri yetiştiriciliği yapılmaktadır. Endüstri bitkileri içinde % 64,6'lık oran ile pancar en üst sırada yer almaktadır. Pancarda verim (3.693 kg/da) Türkiye ortalamasının (3.493 kg/da) üstündedir. Bunun nedeni pancarın ekimini, tohum miktarını, gübreleme ve sulaması ile hasat zamanını Şeker Şirketinin ayarlamasıdır. Bu Şirket sayesinde pancar yetiştiriciliğinde teknik bilgi ve teknoloji tarıma girdiği için verim yüksektir.

Doğu Anadolu Bölgesi illeri içinde sadece Erzurum, Muş, Iğdır, Elazığ, Kars illerinde ayçiçeği üretimi vardır. Erzurum’da 3,048 ha, Muş'ta 2,500 ha ekim alanı ile Bölge’nin ayçiçeği ekilişinin % 99'u bu iki ilde yapılmaktadır. Bölge’nin toplam 5,603 ha olan ayçiçeği ekim alanından 5,943 ton üretim gerçekleştirilmiş olup, ortalama verim 106 kg/da.'dır . Doğu Anadolu Bölgesi endüstri bitkileri üretim miktarı, ekiliş ve verimine ilişkin bilgiler Tablo 3.10’da verilmektedir.

İller

Patates

Şekerpancarı

Tütün

Ayçiçeği

Pamuk

Ekiliş

Üretim

Verim

Ekiliş

Üretim

Verim

Ekiliş

Üretim

Verim

Ekiliş

Üretim

Verim

Ekiliş

Üretim

Verim

Ağrı

773

13.607

1.760

7.341

253.462

3.452

---

Ardahan

801

9.917

1.238

---

Bayburt

1.359

13.242

975

1.172

37.312

3.184

---

Bingöl

210

1.273

183

5.050

2.759

---

Bitlis

737

10.812

1.467

2.700

95.800

3.548

2.175

2.960

136

---

Elazığ

518

12.501

2.413

7.000

289.347

4.133

---

37.017

---

Erzincan

1.037

15.004

1.446

9.818

456.193

4.646

---

Erzurum

10.156

139.782

1.376

6.717

217.810

3.242

---

3.048

3388.0

111

---

G.hane

2.530

59.853

2.365

1.289

54.512

4.230

---

Hakkari

118

609

516

---

187

---

Iğdır

315

1.750

6.762

328.750

4.861

---

46.2

110

900

1.920

213

Kars

2.004

37.641

1.878

2.886

87.069

3.016

---

37.013

---

Malatya

463

8.425

1.819

5.499

207.055

3.765

1.750

4.052

231

---

Muş

---

13.423

425.235

3.168

3.550

4.175

117

2.500

2500.0

100

---

Tunceli

106

2.521

2.378

1.550

2.583

---

Van

3.197

66.095

2.067

5.751

148.609

2.584

---

DAB Top.

23.912

390.534

1.633

70.601

2.607.756

3.693

7.712

11.269

146

5.603

5943.2

106

900

1.920

213

Türkiye*

210.000

4.950.000

2.357

422.486

14.543.277

3.493

236.620

225.216

575.000

780.000

136

743.775

2.082.771

280

Tablo 3.10: Doğu Anadolu Bölgesinde Endüstri Bitkileri Ekiliş (ha), Üretim (t) ve Verim (kg/da) Durumu

3. Pazarlama Yaklaşımı, Satış tahminleri ve pazarlama Bütçesi

a. İlin Genel Özellikleri ve Endüstri Bitkileri Potansiyeli

Kara iklimine sahip olan Muş’ta tarım ve hayvancılık il ekonomisinin temel taşını oluşturmaktadır. Muş ilinde nüfusun yüzde 63,76’sı kırsal kesimde, yüzde 36,24’ü şehirlerde yaşamaktadır. İl genelinde nüfus yoğunluğu 52 kişi/km² olup, bu rakam 37 kişi/km² olan Doğu Anadolu Bölgesi nüfus yoğunluğunun üzerindedir. İlde ekonomik olarak faal nüfusun yüzde 84,5’i tarım ve ve hayvancılık sektöründe, yüzde 2’si ise imalat sanayiinde istihdam edilmektedir. İlin alt yapı imkanlarına bakıldığında; Muş karayolu, demiryolu (yük taşımacılığı için) ve havayolu ulaşım olanaklarına sahiptir.

Muş, ekonomik yapısı tarıma dayalı sanayileşmemiş bir ildir. İlde mevcut tesislerin hemen hemen tamamı küçük ve orta ölçekli işletmeler olup, firma sayısı oldukça düşük düzeydedir. İlde sürükleyici endüstri, tarıma dayalıdır. Faal nüfusun sadece yüzde 2’si imalat sanayiinde çalışmaktadır. İldeki iş yeri özelliği küçük ve aile işletmesi şeklindedir. İl merkezinde bulunan 98 iş yeri kapasiteli Küçük Sanayi Sitesi talebi karşılayamamaktadır.

Muş İlinin ticari yapısı da il sanayi gibi, tarım ağırlıklıdır. İlde tarımsal ve hayvansal ürünler başta olmak üzere, her türlü tüketim mallarının ticareti yapılmasına rağmen, gelişkin bir ticaretten söz edilemez. Bunun nedeni, il ticaret kuruluşlarının küçük çaplı ve daha çok yerel gereksinimleri karşılamaya dönük olarak organize olmasından kaynaklanmaktadır. İlin başlıca dış satım kalemleri; sade yağ, yün, ham deri, peynir, küçük ve büyük boy canlı hayvan, saman, kuru ot, kabuklu ceviz, buğday, arpa, kuru fasulye, mercimek, nohut ve meyan köküdür. İlin başlıca alım kalemleri ise; bakkaliye, tuhafiye, manifatura, kereste, inşaat malzemesi, tekel maddeleri, ilaç ve tıbbi malzeme, meyve, sebze, oto malzemeleri, akaryakıt, kavafiye, züccaciye, mensucat ve maden kömürü sayılabilir.

Muş ilinde endüstri bitkilerinden şekerpancarı, ayçiçeği ve tütün yetiştirilmektedir. İlde bulunan şeker fabrikası, ihtiyacı olan pancarın büyük bir kısmını ilden temin etmektedir. İlde pancar ekim alanı 13.423 ha, üretim 425.235 ton ve verim 3.168 kg/da dır. Pancar yetiştiriciliği, Varto hariç her ilçede yapılmaktadır. İlde az miktarda ayçiçeği Merkez ve Bulanık’ta yetiştirilir. 2.500 ha ekim alanı 2.500 ton üretim ve 100 kg/da verimi vardır. Muş’ta Merkez ve Hasköy’de az miktarda tütün yetiştirilir. Ekim alanı 3.500 ha üretim 4.175 ton ve verimi 117 kg/da ‘dır. Muş ilinin endüstri bitkilerine ilişkin bilgiler Tablo 3.11’de verilmektedir.

İli ve İlçeleri	Pancar			Ayçiçeği			Tütün
İli ve İlçeleri	Ekiliş	Üretim	Verim	Ekiliş	Üretim	Verim	Ekiliş	Üretim	Verim
Merkez	4.750	178.125	3.750	1.200	1.500	1.250	2.700	3.240	120
Bulanık	5.016	146.000	2.920	1.300	1.000	770	---	---	---
Hasköy	620	16.000	2.580	---	---	---	850	935	110
Korkut	837	26.180	3.000	---	---	---	---	---	---
Malazgirt	2.200	60.000	2.700	---	---	---	---	---	---
Varto	---	---	---	---	---	---	---	---	---
Toplam	13.423	425.235	3.168	2.500	2.500	100	3.550	4.175	117

Tablo 3.11: Muş İlinde Endüstri Bitkilerinin Ekiliş (ha), Üretim (t) ve Verimleri (kg/da)

b. Pazarın ve Ürün Grupların Belirginleştirilmesi

-Yıllık Ayçiçek Tohumu İşleme Kapasitesi: 25.168 Ton/yıl

Elde Edilecek Ürünler

-Rafine Ayçiçeği Yağı : 10.000 Ton/yıl

c. Satış ve Rekabet İmkanları

Temel tüketim maddelerinin başında yer alan bitkisel yağlar, enerji kaynaklarının da başında yer almaktadır. Bitkisel yağ üretimi, gıda sanayii üretimimiz içinde % 8,5’luk bir paya sahiptir. 1980’li yıllarda tarımsal sanayide görülen gelişmelere paralel olarak, gerek teknoloji, gerekse üretim miktarı olarak bitkisel yağ sanayiinde önemli gelişmeler yaşanmıştır.

Bitkisel ham ve rafine yağ sektörü, bitkisel yağlı tohum üreten tarım sektörü ve margarin sektörü ile yakın ilişki içindedir. Özellikle bu konuda uygulanan tarım politikaları, uygulanan gümrük vergileri, sektörü derinden etkilemektedir.

Türkiye’de bitkisel sıvıyağ pazarı içinde en büyük paya sahip olan ayçiçeği tohumunun hasadı Eylül ayında başlayıp Ekim ayı sonuna kadar sürmektedir. Çiftçi ayçiçeğini hemen nakde dönüştürmek istemekte, sanayici ise tüm yılın girdisini bir anda satın alma imkanı bulamamaktadır. Bunun sonucu olarak birliklere görev verilmekte, sübvansiyon yapılmak suretiyle çiftçinin malı devlet tarafından satın alınmakta, sanayiciye 6-9 ay arası bir sürede intikal etmektedir.

Ayçiçeği taban fiyatı, Trakya Birlik tarafından açıklanmakta, ancak Birlik gücünün çok üzerinde mal almak zorunda kaldığı ve zamanında ve yeterli finansman sağlayamadığı için taban fiyatları dünya ve yurt içi piyasa fiyatlarının altında kalmaktadır.

d. Pazarlama Stratejileri

Bitkisel yağ sektöründe 8 margarin üreticisi ve 150 civarında likit yağ üreticisi firma faaliyet göstermektedir. Likit yağda 15 civarında firma tüm Türkiye çapında, geri kalan firmalar ise bölgesel düzeyde satış yapmaktadır. Likit yağ sektöründe firma sayısının çok olması nedeniyle piyasa yoğunlaşma oranının düşük olduğunu söylemek mümkündür. Üretilen yağlar ya firmaların kendi kurmuş oldukları distribütörlük sistemi ile, ya da toptancılar kanalıyla pazarlanmaktadır.

e. Ürün satış fiyatları ve Satış Programı

Rafine Vinterize Ayçiçek Yağı: 1,95 TL/kg

YILLAR 2008 2009 2010

KKO(%) 60 65 75

e. Pazarlama Bütçesi

Ülkede kurulu bir çok tesisin teknolojik bakımdan modern oluşu ve mamul kalitesi açısından batı standartlarına ulaşmış olmaları, teknik açıdan rekabet edebilir düzeyde oldukları rahatça söylenebilir. Ancak, özellikle Batı ülkeleri veya Arjantin gibi ihracatçı ülkelerle dış pazarlarda rekabet edebilmeleri tamamen ülkemizin ticari ve mali usul, imkanlarına bağlıdır. Enerji maliyeti, liman, ambalaj sanayileri, nakliye vs. gibi yağ sanayilerinin dışında olan mal ve hizmetlerdeki sorunlar rekabeti önleyici unsurlar olarak sektörde dikkat çekmektedir.

İhracat imkanı bulunan ayçiçek yağı üretim sektöründe yoğun bir rekabetin yaşanması firmaları önemli ölçüde pazarlama araştırmasına yöneltmektedir. Genel itibarıyla orta ölçekli firmaların, bu sektörde toplam üretim giderlerinin % 0,1’i oranında bir pazarlama maliyeti oluştuğu öngörülmüştür.

4. HAMMADDE ETÜDÜ

Hammaddeler

Üretimde kullanılacak olan ana hammadde ayçiçeği tohumudur. Tohumun şekli çok değişiktir. Genel olarak boyu 7,20 mm, genişliği 5,15 mm, kalınlığı 3,70 mm kadardır. Tohumun kimyasal yapısı ise şöyledir.

Bileşim	Ortalama %
Su	7
Ham Yağ	37
Ham Protein	24
Hazm olabilir Protein	13
Ham Kül	4
Azotsuz Öz Maddeler	28
Selüloz	28

Bazı cins tohumlarda yağ oranının % 50’ye kadar çıkması, ayçiçeğini yağ eldesinde kıymetli bir bitki haline getirmektedir.

Muş iline ait ürün bazında, tarıma elverişli alan miktarı, birim alana düşen verim ve 1997 – 2000 yılları arasındaki üretim miktarları ile ilgili Muş Tarım İl Müdürlü’ğünden alınan istatistiki veriler aşağıda verilmiştir.

Muş İli Ayçiçeği ve Mısır Üretimine Elverişli Alanlar

	Elverişli Tarım	2007 Yılı Ortalama	Üretim Miktarı		Üretim
ÜRÜN CİNSİ	Alanı (Ha.)	Verim (Kg/Ha)	Yıl	Miktar (Ton)	Kap. (Ton)
			2004	2.500
Ayçiçeği	47.500	972	2005	1.000	46.170
			2006	2.125
			2007	1.878
			Yıl	Miktar (Ton)
Mısır	19.275	2.467	2004	435	47.551
			2005	388
			2006	385
			2007	369

Yukarıda verilen istatistiklerde görüleceği gibi, ilde ayçiçeği ve mısır üretimine elverişli toplam 66.000 Ha. tarım alanı olmasına rağmen bu alanın ancak % 5’i ekilmektedir. İlde üretimin son beş yıl boyunca düşük gerçekleşmesinin nedeni, DAP Bölge’sinde ürünlere yeterli talebin olmayışı ve arazilerin ekilmesi halinde, üreticilerin pazarlama zorlukları ile karşılaşmalarıdır. Bu realite, Muş Tarım İl Müdürlüğü tarafından da teyid edilmiştir. Muş ilinde ekime elverişli bu alanlarda hali hazırda buğday üretimi yapılmaktadır. İl bazında ayçiçeği ve mısır’a talep olması halinde, çiftçiler kendiliklerinden ayçiçeği üretimine geçeceklerdir. Bununla beraber işletmenin ihtiyaç duyacağı hammaddeyi garanti altına almak için tahmin edilecek hammadde açığının sözleşmeli ekim modeli ile karşılanması daha sağlıklı bir yol olacaktır.

Muş ilinde, ekime elverişli alanların değerlendirilmesi halinde; 46.000 ton/yıl ayçiçeği tohumu ve 47.000 ton/yıl mısır tohumu üretilmiş olacaktır.

Seçilen makine teçhizata ve teknolojiye bağlı olarak işlenebilecek olan ayçiçeği tohumu miktarı 25.168 ton’dur. Bu miktarda ayçiçeği tohumunun işlenmesi sonucunda 10.000 ton rafine ayçiçek yağı üretilecektir.

Muş ilinde ayçiçeği yağı üretim tesisi kurulması halinde, ihtiyaç duyulan ayçiçeği ve mısır temininde önemli bir darboğazla karşılaşılmayacağı beklenmektedir.

Hesaplamalara baz teşkil etmek üzere ayçiçeği ve mısır tohumunun üreticiden, nakliye dahil ortalama 0,38 $/kg fiyatla temin edileceği kabul edilmiştir.

Yardımcı Maddeler

Üretimde yardımcı madde olarak hekzan, sıvı kostik, ağartma toprağı, fosforik asit, sitrik asit, antioksidan gibi maddeler kullanılmaktadır. Bu maddelerin tam kapasitedeki kullanım miktarları ve temin fiyatları aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Yardımcı Madde	Tam Kapasitede Kullanım Miktarı (kg)	Temin Fiyatı (TL/kg)
Hekzan	58.240	0,44
Sıvı Kostik	90.000	0,14
Ağartma Toprağı	50.000	0,83
Fosforik Asit	15.000	0,72
Sitrik Asit	15.000	1,39
Antioksidan	1.000	8,80

İşletme Malzemesi

İşletme malzemeleri için tam kapasitede yıllık 3,32 TL/kg fiyattan 1.000 kg filtre bezi, 0,15 TL/kg fiyattan 15.000 kg perlit kullanılacaktır. Ayrıca 25.000 TL’lık diğer malzeme harcaması olacağı kabul edilmiştir. Ambalaj malzemeleri için ise 50.000 TL ayrılmıştır. Toplam işletme malzemesi gideri 80.570 TL’dır.

Elektrik Giderleri

Tesisinin kurulu gücü 800 kW’tır. Buna göre tam kapasitede elektrik gideri;

1.000 kW x 8 h/gün x 300 gün/yıl x 0,8 x 0,06 $/kWh = 115.200 $’dır.

Yakıt Tüketimi

Fuel-oil tüketimi yılda yaklaşık 300 ton’dur. Motorin tüketimi ise 65 ton’dur. Buna göre tam kapasitedeki yakıt gideri;

300 ton/yıl x 320 $/ton + 65 ton/yıl x 750 $/ton = 144.750 $’dır.

Su Tüketimi

Üretimde kullanılan su miktarı yaklaşık 20.000 m³’tür. Kullanım amaçlı yıllık su tüketimi ise 50.000 m³ dolayında olacaktır. Buna göre yıllık su gideri;

70.000 m³/yıl x 0,1 $/m³ = 7.000 $/yıl’dır.

5. YER SEÇİMİ VE ÇEVRESEL ETKİLERİ

DAP Ana Planı kapsamında tesisin yapılacağı yer olarak Muş ili tercih edilmiştir. Bu tercihte Bölge’de ayçiçeği üretimi yapan iller arasında Muş ilinin yer alması etkili olmuştur. Ayrıca, ilin imalat sanayii açısından oldukça düşük kalan kapasitesini geliştirmek ve bu sektörde istihdamı artırmak da hedeflenmiştir. İlin alt yapı imkanlarına bakıldığında; Muş karayolu, demiryolu (yük taşımacılığı için) ve havayolu ulaşım olanaklarına sahiptir. Sadece ile yönelik olarak değil çok daha geniş bir pazara göre işletilmesi gereken tesis açısından bu imkanların varlığı olumlu bir faktör olarak yer seçiminde dikkate alınmıştır. Ayrıca, ildeki işgücü maliyetleri de karşılaştırmalı avantaj sağlayacak bir husus olarak değerlendirilmiştir.

6. TEKNİK ETÜTLER VE MÜHENDİSLİK

Kapasite Seçimi ve Üretim Programının Hazırlanması

Tesiste, seçilen teknolojiye ve makine teçhizata bağlı olarak tam kapasitede yılda 300 gün ve tek vardiya üzerinden 25.168 ton ayçiçeği tohumu işlenerek 10.000 ton rafine ayçiçek yağı üretilecektir. Ayrıca üretim sırasında 12.500 ton küspe elde edilecektir. Ayçiçek yağının satış fiyatı 0,95 $/kg, küspenin satış fiyatı 0,25 $/kg’dır.

Üretilecek olan ayçiçek yağı, taze elde edilmiş, 1. sınıf soluk sarı renkte bir sıvıdır. Hoşa giden bir tadı ve kokusu vardır. Beslenme değeri zeytinyağına yakındır ve vitamince zengindir. Genellikle yemeklik olarak tüketime sunulmaktadır.

Türkiye’de üretilen ayçiçek yağının başlıca özellikleri aşağıda verilmiştir.

Renk	Sarı
Koku	Normal
20 ^oC’de özgül ağırlık	0,9178
Viskozite	62,1
İyot indisi	126,3
Sabunlaşma indisi	191,0

Tesiste yan ürün olarak ele geçen ayçiçeği küspesi de değerli bir hayvan yemidir. Kabuklu ve kabuksuz olarak küspenin kimyasal yapısı aşağıda verilmiştir.

Bileşim	Kabuksuz Ortalama %	Kabuklu Ortalama %
Su	15,7	10,8
Ham yağ	1,1	4,9
Ham protein	49,5	19,6
Hazm olabilir protein	45,0	16,3
Azotsuz öz maddeler	28,6	27,0
Ham seluloz	5,4	35,9
Ham kül	5,9	5,6
Kalsiyum	0,26	---
Fosfor	1,22	---

Tesis işletmeye geçtiği birinci yıl % 80, daha sonraki yıllar %95 teknik KKO ile çalışacaktır.

7. Teknoloji Seçimi

Sektörde eskiden yeniye, her çeşit teknoloji kullanılmaktadır. Bununla birlikte, özellikle son 10 yılda gerek yeni kurulan tesislerde, gerekse yenilenenlerde tamamen modern teknolojilerin kullanıldığı gözlenmektedir. Sektördeki tesisler üç ayrı üretim sürecinde incelenebilir.

Bunlar;

1) Hamyağ üreten tesisler

2) Rafine yağ üreten tesisler

3) Margarin üretenler

Bu üç üretim sürecinden sadece birine sahip olan tesisler olduğu gibi, ikisine veya Trakya Birlik örneğinde olduğu gibi entegre olarak üçünü de ihtiva eden tesisler bulunmaktadır.

Ülkede Ayçiçeği tarımı daha çok Trakya Bölgesi’nde yapıldığından geleneksel olarak ayçiçek hamyağı üreten tesisler eskiden beri bu bölgede yoğunlaşmıştır. Sayısal olarak değerlendirildiğinde Trakya Bölgesinde yer alan hamyağ üretim tesislerinin büyük çoğunluğu “baç sistemi” esasına göre kurulmuştur. Bu sistem, bölgesel imkanlarla yapılabildiği ve ilk tesis maliyetinin düşük olması nedeniyle tercih edilmektedir. Modern “kontinü ekstraksiyon” üretim teknolojisini tercih eden tesis sayısı bu tesislere nazaran az olmakla birlikte, bunlar nispeten daha büyük kapasitelere sahiptir. Tesislerde üretilen ana mal olan Ayçiçek hamyağının kalitesi açısından bu iki teknoloji arasında bir fark bulunmamaktadır. Ancak, bu prosesde yan ürün olarak elde edilen küspe kalitesinde farklılık göze çarpmaktadır. “Baç Sistemi” ile üretim yapan tesislerde, işleme öncesi kabuk ayırımı yapılmadığından, küspenin protein oranı düşük, selüloz oranı yüksek olmakta, ayrıca yüksek rutubet ihtiva etmektedir. Öte yandan, kontinü sistemlerde daha kontrollü üretim yapılabildiğinden istenen kalitede küspe üretimi mümkündür.

Presleme ve ardından hekzan ekstraksiyonu ile elde edilen ham yağlar değişik miktarlarda yağ dışı yabancı maddeleri içerirler. Bu maddeler sırasıyla; fosfolipidler, reçineler, renk veren pigmentler, aldehit ve ketonlar, serbest yağ asitleri, hidrokarbonlar tat ve koku veren maddeler, steroller ve tokoferollerdir. Bu maddelerin miktarı yağlı tohumun cinsine, tohumun depolanma şartlarına ve tohumun işlenmesinde uygulanan proseslere bağlı olarak çok büyük değişkenlik gösterirler.

Rafinasyon işlemi, yağ dışı yabancı maddelerin yağın trigliserid yapısına ve tokoferollere mümkün olduğunca en az zarar verecek şekilde yağdan uzaklaştırılarak, yağa tüketilebilir özellikler kazandırmak amacı ile uygulanmaktadır.

Yağlarda rafinasyon işlemi kimyasal rafinasyon ve fiziksel rafinasyon olmak üzere iki yöntemle yapılmaktadır. Kimyasal rafinasyonda; yapışkan maddelerin giderilmesi (degumming), asitlik giderilmesi (nötralizasyon), renk açma ve koku giderme (deodorizasyon) kademeleri yer almaktadır.

Fiziksel rafinasyonun birinci kademesini yapışkan maddelerin giderilmesi, ikinci kademesini renk açma işlemi oluşturmakta, son kademede ise nötralizasyon ve deodorizasyon işlemleri tek kademede ve yüksek sıcaklıkta vakum altında su buharı destilasyonu ile gerçekleştirilmektedir.

Doğrudan likit olarak kullanılan ayçiçek/mısırözü gibi yağlara rafinasyon prosesi esnasında vinterizasyon işlemi de uygulanır. Buradaki amaç düşük sıcaklıklarda kristalize olarak bulanık bir görüntü oluşturan doymuş trigliseridlerin (wax’ların) yağdan uzaklaştırılması ve yağın +5ºC’da bile berrak bir halde kalmasını sağlamaktır.

Rafine sıvı yağ üreten çok sayıda nisbeten küçük kapasiteli tesisler de genellikle her aşamada sırasıyla “baç sistemi” kullanmaktadır. Ancak özellikle son on yılda, birçok tesis “nötralizasyon” bölümlerini kontinü hale getirmeye başlamıştır. Öte yandan büyük kapasiteli tesisler ve yeni kurulanlar nötralizasyon ve deodorizasyon aşamalarında kontinü teknolojileri tercih etmektedir. Ayçiçek yağı rafinasyonunda, diğer yağlara oranla baç sistemi oldukça başarılı olmakta ve kayıplar tolere edilebilir düzeyde kalabilmektedir. Ancak kalite açısından değerlendirildiğinde özellikle deodorizasyon aşamasında baç sistemi, modern kontinü sistemlerin düzeyine ulaşamamaktadır. Rafine Yağ üretim tesisleri ayçiçeği yağı yanında, mısır özü, pamuk, soya ve kolza (kanola) yağlarını da üretebilmektedir.

Son yıllarda ham maddelerin çeşitlenmesi sonucu özellikle Ege ve Çukurova yörelerindeki kırma/ekstraksiyon tesislerinin çeşitli yağlı tohumları, çiğit /soya /ayçiçek /kanola gibi işleyecek yapıya kavuştukları görülmektedir. Böylece bu tesisler 12 ay çalışma imkanına “sahip olmaktadırlar.

Üretim Tekniği

Ülkemizde ayçiçeği tohumundan ham ayçiçek yağı eldesinde üç yöntem uygulanmaktadır.

a) Presleme (Mekanik sıkma)

b) Ön presleme (Mekanik sıkma ve ekstraksiyon)

c) Direkt ekstraksiyon

Presleme, ilk yağ elde edildiği zamandan bu yana uygulanmaktadır. Ancak, bu yöntemde küspede yağ kalmaktadır. Direkt ekstraksiyonda ise tohum doğrudan doğruya toplu değirmenlerden geçirilerek ufalanır, kavurma işlemine sokulur ve kavrulmuş iç ezilip pul haline getirilerek ekstrakte edilir. Bu yöntem ise daha çok büyük kapasiteler için uygundur.

Bu nedenlerle tesiste ön presleme yöntemi uygulanacaktır. Tohumla birlikte bulunan toz, kum,taş vb. yabancı maddelerin eleklerden geçirilerek ayrılmasından sonra, temizlenmiş tohumlar, özel ayçiçeği kırıcılarında kırılır. Kırma işleminden sonra iç tane ve kabuk, döner sarsıntılı eleklerde ayırma işlemine sokulur. Bu eleme sonucu ayrılan iç taneler değirmenlere, kabuk kısmı ise yakıt olarak kullanılmak üzere kazan dairesine gider.

Değirmenlerde ezilen iç tanenin yağını almadan önce uygulanan işlem kavurmadır. Kavurma 2-5 katlı tavalarda yapılır. Kavrulan tohumlar preslemeye girer. Burada verimin yüksek olması için iki kademede sıkma yoluna gidilir.

Kısmen küspe artıkları ile karışık olan yağ, filtre preslerde süzülür. Ele geçen ham ayçiçeği yağı tanklarda depolanır. Tesiste ön presyon uygulanacağından yalnızca iki kez sıkma da yapılabilir. O zaman yağlı küspe ele geçer.

Ekstraksiyon, yağlı küspenin solventle muamele edilerek, içerdiği yağın hemen hemen tamamının alındığı işlemdir. Kullanılan çözücü hekzandır. Ekstraksiyon işlemi sonucu çıkan karışım (misella) vakum altında ısıtılarak hekzan ayrılır. Yağ ise ham yağ tanklarına gönderilir. Yağı alınan küspe (% 1-2 yağlı) ise desolventizör denilen cihazda çözücüden ayrılır, kurutulur ve yem sanayinde kullanılmak üzere yan ürün olarak depolanır.

Depolanan ham yağ ise fiziksel ve kimyasal yöntemler kullanılarak aşağıdaki işlemlerden geçer ve yenilebilecek lezzete kavuşturulur.

Bu işlemler sırasıyla şöyledir.

· Degumming (yağ yıkama) işlemiyle ham ayçiçeği yağı içindeki fosfatidler uzaklaştırılır.

· Nötralizasyon işleminde sodyum hidroksit ile muamele edilen ham yağ içindeki serbest yağ asitlerinin sabun şeklinde yağdan ayrılması sağlanır.

· Beyazlatma aşamasında kuru nötr yağ, ağartma toprağı adı verilen aktif kil – aktif kömür ile vakum altında (80-100^oC) işleme sokulur. Böylece toprak tarafından renk maddeleri absorbe edilerek yağdan ayrılır. Toprak – yağ karışımı soğutulur, filtre edilir ve topraktan ayrılır.

· Deodorizasyonda yağ, düşük vakum altında (2-5 mmHg) yüksek sıcaklıkta (185-230^oC) buhar ile işleme sokularak koku veren maddelerden ayrılır. Kokusu ve lezzeti nötr olan yağ ele geçer.

· Vinterizasyon (berraklaştırma) işlemi, aşırı soğutulan (-2, +2^oC) yağların soğukta süzülerek mevcut stearat ve mumlardan ayrılarak daha iyi bir görünüme kavuşturulmasıdır.

Bu dört işlemin tamamlanmasından sonra teneke kutulara konulan rafine yağlar satış için depolanır.

8. Makine ve Donanımın Belirlenmesi

Üretim için gerekli olan makine teçhizatlar aşağıdaki tabloda verilmiştir.

MAKİNA VE TEÇHİZAT LİSTESİ

Sıra	Makine Adı	Adet
1	Elek	2
2	Çöpsasör	1
3	Ayçiçeği kırıcı	1
4	Ayçiçeği ezme valsi (komple)	1
5	Filtre pres	1
6	Nebati yağ presi	1
7	Elevatörler	2
8	Ekstraktör kazanı (komple)	6
9	Destilatör (komple)	1
10	Hekzan tankı	2
11	Dinlendirme tankı	3
12	Soğutma havuzu (komple)	1
13	Hekzan pompaları	2
14	Ham yağ tankı	1
15	Muamele kazanı (komple)	2

MAKİNE VE TEÇHİZAT LİSTESİ (Devam)

Sıra	Makine Adı	Adet
16	Topraklama kazanı (komple)	1
17	Kaynama kazanı (komple)	2
18	Soğutma kazanı (komple)	1
19	Filtre pres	2
20	Santrifuj vakum pompa	2
21	Barometrit tipi kule	2
22	Asit kazanı	1
23	Sabun tankı	2
24	Likit kostik tankı	3
25	Filtre alt mamul yağ tankı	1
26	Filtre alt kaçak yağ tankı	1
27	Parlatma fitresi	1
28	Asit mamul yağ tankı	1
29	Tuzlu su tankı	1
30	Sıcak su tankı	1
31	Kostik tankı	1
32	Bome düşürücü deposu	1
33	Filtre üst dinlendirme tankı	2
34	Nötr yağ fitre alt mamul tankı	1
35	Santrifuj pompa	15
36	Kademeli pompa	3
37	Buhar kazanı (komple)	1
38	Vinterize tesisi (komple)	1
39	Ambalaj bölümü (komple)	1

Toplam makine teçhizat gideri 750.000 $’dır.

9.. İnşaat İşleri

Ana fabrika binası olarak; 50 m x 30 m = 1.500 m² kapalı alanı olan bir inşaat gereklidir. Depo, yardımcı tesisler ve idare binası için 1.000 m² büyüklüğünde bir alan yeterli olacaktır. 2008 yılı birim fiyatları ile inşaat maliyeti;

Fabrika Binası Maliyeti : 600.000 $

Ek - İdari ve Sosyal Bina Maliyeti : 90.000 $

olarak hesaplanmıştır. (Bina toplam maliyeti : 690.000 $’dır.)

Arazi düzenlemesi olarak; topoğrafik durumun gerektirdiği kazı ve dolgu işleri, istinat duvarı yapımı, drenaj sistemi, otopark yapımı, şantiye tesisi ve servis yolları gibi işleri kapsamaktadır. Bu işler için toplam 15.000 $ öngörülmüştür.

Toplam inşaat giderleri 705.000 $ olarak hesaplanmıştır.

10. ORGANİZASYON VE İNSAN KAYNAKLARI

Öngörülen tesiste toplam 100 kişi çalışacaktır. Personel dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir.

GÖREV	ADET
Genel Müdür	1
Muhasebe ve İdari İşler Müdürü	1
İşletme Müdürü	1
Pazarlama Müdürü	1
Mühendis	3
Memur	14
Usta Başı	4
Teknisyen	7
Vasıflı İşçi	20
İşçi	45
Diğer	3
Toplam	100

11. YATIRIM TUTARI

a. Arsa

Tesis için öngörülen 5.000 m²’lik arsa için 40.000 $ ayrılmıştır.

b. Sabit Yatırım

Etüt ve Proje Giderleri

Etüt ve proje giderleri için 25.000 $ öngörülmüştür.

İnşaat İşleri

Toplam inşaat gideri 705.000 $’dır.

Makine ve Teçhizat Giderleri:

Toplam makine teçhizat gideri 750.000 $’dır.

Navlun ve Sigorta Giderleri

Taşıma sigorta gideri olarak makine bedelinin % 3’ü öngörülmüştür.

Bu tutar 22.500 $’dır.

Montaj Giderleri

Montaj gideri olarak makine teçhizat bedelinin % 5’i düşünülmüştür.

Bu tutar 37.500 $’dır.

Taşıt ve Demirbaş Giderleri

Bir adet binek otosu ve bir adet minibüs için 25.000 $ olmak üzere, taşıt ve demirbaşlar için toplam 50.000 $ harcanacağı kabul edilmiştir.

İşletmeye Alma Giderleri

İşletmeye alma gideri olarak 80.000 $ öngörülmüştür.

Genel Giderler

Genel gider harcaması olarak sabit yatırım harcamalarının % 3’ü kadar gider olacağı varsayılmıştır.

KAPASİTESİ : 10.000 Ton/Yıl

TOPLAM YATIRIM TUTARI:

Sabit Yatırım : 1.590.000 $

İşletme Sermayesi : 1.400.000 $

Yatırım Dönemi Faizleri : 55.000 $

Toplam : 3.045.000 $

ÖNGÖRÜLEN FİNANSMAN KAYNAKLARI

Toplam Yatırım Oranı (%) $____

-Öz Kaynak % 40

-Yabancı Kaynak % 60 1.800.000

-Toplam: % 100 3.045.000

YATIRIM SÜRESİ : 1 Yıl

FAYDALI ÖMRÜ : 20 Yıl

PROJENİN TAM KAPASİTEDE YILLIK

-İşletme Gelirleri : 12.625.000 $

-İşletme Giderleri : 11.112.000 $

-Brüt Nakit Farkı : 1.513.000 $

YILLAR İTİBARIYLA KAPASİTE KULLANIM ORANLARI (%)

KKO/YILLAR 1.YIL 2.YIL 3.YIL

Ekonomik % 60 % 65 % 75

DEĞERLENDİRME SONUÇLARI

BORÇ ÖDEME GÜCÜ

YILLAR 1.YIL 2.YIL 3.YIL 4.YIL 5.YIL

Borç Ödeme Gücü 2,2 0,9 1, 3 2,5 5,3

BAŞA BAŞ NOKTASI KKO : % 27

GERİ ÖDEME SÜRESİ (Yıl) : 4,62

NET BUGÜNKÜ DEĞER(%10) : 4.798.000 $

İÇ KARLILIK ORANI : % 37

EKONOMİK DEĞERLENDİRME

İskonto Edilmiş Toplam Katma Değer

- Brüt : 12.653.000 $

- Net : 11.892.000 $

Hasıla /Sermaye Oranı (Toplam proje)

-Brüt Katma Değere Göre : 4,2

-Net Katma Değere Göre : 4,0

Hasıla /Sermaye Oranı (Yıllık Ort.)

-Brüt Katma Değere Göre : % 21

-Net Katma Değere Göre : % 20

İSTİHDAM VE İSTİHDAM ETKİSİ (TAM KAPASİTE)

-İstihdam : 100 Kişi

-İstihdam Etkisi : 30.000 $

Üretim Akış Şeması

12. SONUÇ

Muş ili Ayçiçeği Yağı Tesisi yapılan teknik, mali ve ekonomik değerlendirmeler sonucunda karlı bir tesis olarak ortaya çıkmaktadır. Doğrudan istihdam imkanlarının yanı sıra özellikle tarım kesimine yönelik dışşal etkileri dikkate alındığında proje ilin sosyo-ekonomik gelişmesine katkıda bulunacaktır. Ticari açıdan yüksek karlılığa sahip projede en kritik unsur etkin bir pazarlama organizasyonu oluşturulmasıdır.